Uobičajen način da se ostvari staž osiguranja jeste rad uz ostvarivanje prihoda u skladu sa zakonskim propisima, ali su najnovije zakonske promene donele i druge mogućnosti.
Za vreme rada zaposleni treba da bude prijavljen na obavezno socijalno osiguranje jer uplata doprinosa za penzijsko i invalidsko osiguranje jedan je od uslova da se period rada uračuna u staž osiguranja.
U odnosu na način rada, osnovne kategorije osiguranika su zaposleni, osiguranici samostalnih delatnosti i poljoprivrednici.
Međutim, pojedini osiguranici mogu da ostvare i staževe koji se po svojoj prirodi razlikuju. Njihov osnov nije rad i ostvareni prihod, a čak nisu uslovljeni ni uplatom doprinosa.
Naime, postoji poseban staž, ali i staž osiguranja po osnovu trudnoće i porođaja, koji se međusobno razlikuju.
Za razliku od „redovnog” staža osiguranja, koji se utvrđuje prevashodno na osnovu prijava registrovanih u matičnoj evidenciji, ove dve vrste staža prethodno se obavezno utvrđuju rešenjem, po zahtevu stranke.
Različite kategorije penzijskog staža neretko izazivaju nedoumice kod onih koji se pripremaju za penziju.
U Zakonu o penzijskom i invalidskom osiguranju spominju se penzijski staž, staž osiguranja i poseban staž, dok se u svakodnevnom govoru najčešće koristi termin „radni staž”. Nepoznavanje i nerazlikovanje ovih zakonskih termina za različite kategorije je veoma često. Kada se tome doda i činjenica da značajan broj osiguranika ostvaruje pravo na prevremenu starosnu penziju, za koju je neophodno utvrditi staž osiguranja često i do poslednjeg dana, jasno je da
nerazumevanje može dovesti i do ozbiljne greške koju nije lako ispraviti – do preranog prekida radnog odnosa ili prestanka obavljanja delatnosti.
Ovo je dobar razlog da se razjasne razlike, kao i značenje različitih kategorija staža, posebno uloga i značaj različitih vrsta staža pri odlasku u penziju.
Prava iz PIO stiču se i ostvaruju na osnovu penzijskog staža. Penzijski staž je najširi termin i obuhvata staž osiguranja i poseban staž. Međutim, zakonskim propisima koji uređuju uslove za odlazak u penziju sticanje prava uslovljeno je isključivo određenim trajanjem staža osiguranja.
Ovaj staž podrazumeva vreme provedeno na radu, uključujući i periode primanja novčane naknade (na primer za bolovanje). Rad uključuje i periode provedene u obavljanju samostalnih delatnosti, uključujući i periode privremene obustave obavljanja delatnosti ako je plaćen doprinos. Takođe se uračunavaju i periodi obavljanja privremenih i povremenih poslova, kao i periodi za koje je ostvarena ugovorena naknada. Naravno, i poljoprivrednicima se period obavljanja ove delatnosti za koji je plaćen doprinos uračunava u staž osiguranja. Sa radom su izjednačeni i periodi u kojima se osiguranik sam dobrovoljno uključio u obavezno osiguranje i uplaćivao doprinose (po članu 15 Zakona o PIO).
Uz nabrojane, postoji još jedna mogućnost da se ostvari staž osiguranja koji se ravnopravno uračunava u uslov za penziju. Žene, majke koje su u periodu od 1. 7. 1983. do 31. 5. 1992. godine rađale, a za to vreme bile nezaposlene, imaju pravo da im se period trudnoće i porođaja uračuna u staž osiguranja. Ukoliko su uslovi ispunjeni, staž se utvrđuje u trajanju koje se po propisima o radnim odnosima priznaje kao porodiljsko odsustvo i to po propisima koji su važili u vreme porođaja. Maksimalno trajanje ovog staža može da bude od sedam meseci do dve godine, u zavisnosti od datuma rođenja deteta, pa i od toga koja trudnoća po redu je to bila majci kojoj se staž utvrđuje. Naravno, ovaj staž ne može
da se preklopi sa obaveznim osiguranjem pa je ograničen i trajanjem perioda nezaposlenosti majke u vreme porođaja.
Poseban staž utvrđuje se licima koja su pojedine periode provela u oružanim akcijama, odnosno u zarobljeništvu, na lečenju ili rehabilitaciji u vezi s tim akcijama, kao i ženama koje su rodile troje dece. Potrebno je naglasiti da se poseban
staž pri oceni uslova za sticanje prava na penziju ne uzima u obzir. On se isključivo uračunava pri određivanju visine penzije. Uračunavanje posebnog staža pri oceni uslova za penziju je ozbiljna greška. Ukoliko osiguranik smatra da
ispunjava uslove za utvrđivanje posebnog staža, neophodno je da podnese zahtev uz koji obavezno prilaže odgovarajuće dokaze. Ukoliko se zahtev podnosi za utvrđivanje posebnog staža u periodu provedenom u oružanim akcijama, prilažu
se dokazi koje izdaje nadležni državni organ koji je to lice angažovao u oružanim akcijama: Ministarstvo odbrane ili Ministarstvo unutrašnjih poslova. Tačnije, uverenje izdaju lokalne organizacione jedinice ovih ministarstava koje
vode odgovarajuće evidencije. Pri utvrđivanju posebnog staža po ovom osnovu njegovo trajanje odgovara dvostrukom kalendarskom trajanju perioda provedenog u oružanim akcijama, odnosno u zarobljeništvu, na lečenju ili rehabilitaciji,
ukoliko lice kome se utvrđuje poseban staž u istom periodu nije bilo zaposleno, odnosno obavljalo samostalnu ili poljoprivrednu delatnost.
U slučaju da je lice bilo u osiguranju, poseban staž se utvrđuje u jednostrukom kalendarskom trajanju, a to trajanje se pri utvrđivanju prava sabira sa stažom osiguranja navršenim u istom periodu.
Majke koje su rodile treće dete uz zahtev za utvrđivanje posebnog staža prilažu izvode iz matične knjige rođenih za svu decu, a poseban staž im se utvrđuje u trajanju od dve godine i ne vezuje se za određeni kalendarski period, odnosno
u ovom slučaju postojanje obaveznog osiguranja po bilo kom osnovu nije od uticaja na trajanje posebnog staža.
Od 2032. godine žene će moći da ostvare poseban staž i u slučaju da su rodile jedno ili dvoje dece.
Ovaj staž ne treba mešati sa stažom osiguranja po osnovu trudnoće i porođaja koji smo prethodno objasnili. Kada se računa visina penzije, poseban staž se sabira sa stažom osiguranja i čini ukupan penzijski staž koji je deo jednačine kojom se računa visina penzije. Dakle, pri utvrđivanju visine penzije, poseban staž u obračunu je potpuno izjednačen sa stažom osiguranja i jednako utiče na krajnji iznos.
Primera radi, ukoliko se osiguraniku na osnovu 20 godina staža osiguranja utvrdi penzija u visini od 50.000 dinara, poseban staž u trajanju od dve godine bi tu penziju povećao srazmerno svom trajanju – za 10 odsto, pa bi ona iznosila 55.000 dinara. Međutim, Zakonom je ukupno trajanje penzijskog staža za utvrđivanje visine penzije ograničeno na 45 godina.
Ovo ograničenje važi i pri uračunavanju posebnog staža pa budući penzioneri treba i o tome da vode računa.
Ukoliko već imate staž osiguranja u trajanju od 45 godina ili više, dodatno utvrđen poseban staž neće izmeniti visinu penzije.
Poseban staž ne donosi samo povoljniji iznos penzije, već i neke dodatne olakšice. One obično dolaze od lokalnih samouprava i najčešće se odnose na staž utvrđen po osnovu učešća u oružanim akcijama.
Olakšice se obično ogledaju u umanjenim mesečnim računima za komunalne usluge ili troškove prevoza. Kako se ne radi o pravima iz penzijskog i invalidskog osiguranja, niti ovakve olakšice odobrava Fond PIO, penzioneri koji imaju pravo na poseban staž treba da se o olakšicama raspitaju u nadležnim institucijama u sredinama u kojima žive.
